Η γιορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου είναι μία από τις σημαντικότερες ημέρες της Χριστιανοσύνης, καθώς συνδέεται με την ανεύρεση και την τιμή του Σταυρού του Ιησού Χριστού, αλλά και με βαθιές λαογραφικές παραδόσεις.
Η πρώτη εύρεση του Σταυρού
Η παράδοση αναφέρει ότι το 326 η μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, η Αγία Ελένη, ταξίδεψε στους Αγίους Τόπους με σκοπό να εντοπίσει τα μέρη όπου έζησε και δίδαξε ο Χριστός. Στα Ιεροσόλυμα πραγματοποίησε μεγάλες ανασκαφές στον λόφο του Γολγοθά, για να βρεθούν οι τόποι της Σταύρωσης και της Ανάστασης.
Η εύρεση του Τιμίου Σταυρού συνδέθηκε με τον βασιλικό, το αρωματικό φυτό που φύτρωνε στο σημείο εκείνο. Μετά από επίμονες ανασκαφές βρέθηκαν τρεις σταυροί: του Χριστού και των δύο ληστών.
Σύμφωνα με τους εκκλησιαστικούς ιστορικούς Φιλοστόργιο και Νικηφόρο, ο Σταυρός του Κυρίου ταυτοποιήθηκε θαυματουργικά, όταν τοποθετήθηκε πάνω σε μια νεκρή γυναίκα και εκείνη αναστήθηκε. Στη θέση εκείνη υπήρχε ο ναός της Αφροδίτης, τον οποίο είχε χτίσει ο αυτοκράτορας Αδριανός το 135 μ.Χ. Η Αγία Ελένη διέταξε να γκρεμιστεί και στη θέση του ανεγέρθηκε ο περικαλλής Ναός της Αναστάσεως.
Ο Σταυρός παραδόθηκε στον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Μακάριο και τοποθετήθηκε στον Ναό της Αναστάσεως στις 14 Σεπτεμβρίου 335.
Η δεύτερη Ύψωση και οι Πέρσες
Η δεύτερη ύψωση του Τιμίου Σταυρού συνδέεται με την περίοδο των Βυζαντινο-Περσικών πολέμων (602–628). Το 614 οι Πέρσες κατέλαβαν την Παλαιστίνη, λεηλάτησαν τα ιερά προσκυνήματα και πήραν τον Σταυρό ως λάφυρο. Οι ίδιοι, αν και πυρολάτρες, τον τιμούσαν ως μαγικό αντικείμενο λόγω θαυμάτων που συνδέθηκαν με αυτόν.
Το 628 ο αυτοκράτορας Ηράκλειος νίκησε τους Πέρσες και ανέκτησε τον Σταυρό, μεταφέροντάς τον πρώτα στην Κωνσταντινούπολη (14 Σεπτεμβρίου 629) και κατόπιν στα Ιεροσόλυμα, όπου τιμήθηκε με λαμπρότητα.
Η γιορτή και η νηστεία
Η Εκκλησία γιορτάζει την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού κάθε χρόνο στις 14 Σεπτεμβρίου. Στη θεία λειτουργία ακούγεται το γνωστό απολυτίκιο “Σώσον Κύριε τον λαόν σου…”, ενώ μοιράζονται στους πιστούς κλωνάρια βασιλικού, έθιμο που συνδέεται με την παράδοση της εύρεσης.
Η ημέρα αυτή είναι αφιερωμένη στην αυστηρή νηστεία. Οι πιστοί νηστεύουν για να μιμηθούν τον Κύριο, ο οποίος νήστεψε σαράντα ημέρες και νύχτες στο Σαραντάριον Όρος. Στη χώρα μας, γιορτάζουν όσοι φέρουν το όνομα Σταύρος, Σταυρούλα και Σταυρίνα.
Λαογραφικές παραδόσεις
Η γιορτή του Σταυρού συνδέεται έντονα με τον αγροτικό κύκλο. Οι γεωργοί φέρνουν στην εκκλησία μείγμα δημητριακών για να ευλογηθεί από τον ιερέα, με την ευχή “Βλαστήσαι την γην, και δούναι σπέρμα το σπείροντι, και άρτον εις βρώσιν”.
Οι ναυτικοί απέφευγαν να ξεκινήσουν ταξίδια τη μέρα αυτή, σύμφωνα με την παροιμία: “Του Σταυρού, σταύρωνε και δένε”. Οι νοικοκυρές με τον βασιλικό από την εκκλησία ξεκινούσαν το προζύμι της χρονιάς, έθιμο που διατηρείται σε περιοχές όπως το Πήλιο και η Κορώνη.
Στην Αίγινα αναβιώνει το παλιό έθιμο του “Λειδινού”, μια τελετουργική παράσταση με μοιρολόγια και συμβολική ταφή ομοιώματος παιδιού, πιθανότατα με αρχαίες ρίζες. Η γιορτή ολοκληρώνεται με προσφορά κολλύβων, χορούς και τραγούδια.