Η Ειρήνη η Αθηναία, μέσα από τις αποφάσεις και τις κινήσεις της, άλλαξε την πορεία της Ορθοδοξίας και άφησε το αποτύπωμά της τόσο στη θεολογία όσο και στην πολιτική του Βυζαντίου.
Η Σύνοδος που έσωσε τις εικόνες
Σαν σήμερα, στις 11 Οκτωβρίου του 787, συγκλήθηκε στη Νίκαια η Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος, μια ιστορική στιγμή για την Ορθοδοξία. Η Σύνοδος αυτή έδωσε τέλος στην πρώτη φάση της Εικονομαχίας, καταδικάζοντας την απόρριψη των εικόνων και αποκαθιστώντας την τιμητική τους προσκύνηση.
Η διάκριση που έκανε η Σύνοδος ήταν κρίσιμη: η λατρεία ανήκει μόνο στον Θεό, ενώ οι εικόνες γίνονται αποδέκτες σεβασμού, όχι λατρείας. Με αυτό το θεολογικό πλαίσιο, η απεικόνιση του Χριστού και των αγίων θεωρήθηκε θεμιτή, αφού η Ενανθρώπηση καθιστούσε αποδεκτή την εικονιστική απόδοση της ανθρώπινης μορφής του Θεανθρώπου.
Αυτή η απόφαση δεν αφορούσε μόνο ένα θρησκευτικό ζήτημα· διαμόρφωσε τον ίδιο τον χαρακτήρα της Ορθοδοξίας, εδραιώνοντας τη στενή σχέση της με τη βυζαντινή εικονογραφία και τη θεολογία της εικόνας.
Η ανατολή και η δύση ενώνονται προσωρινά
Η Σύνοδος της Νίκαιας ήταν μία από τις λίγες φορές που Ανατολή και Δύση βρέθηκαν στην ίδια πλευρά. Οι εκπρόσωποι του Πάπα Αδριανού Α’ συμμετείχαν ενεργά και επικύρωσαν τις αποφάσεις. Παρόλο που η Δύση αργότερα αμφισβήτησε τις αποφάσεις (με τα γνωστά Libri Carolini την εποχή του Καρλομάγνου), εκείνη τη στιγμή η ενότητα της Χριστιανοσύνης φάνηκε εφικτή.
Η Ειρήνη εκμεταλλεύεται τη Σύνοδο για να εδραιώσει την εξουσία της
Πίσω από το θεολογικό περιεχόμενο της Συνόδου υπήρχε και ένας πολιτικός υπολογισμός. Η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία, τότε επίτροπος του ανήλικου γιου της Κωνσταντίνου Στ’, είδε τη Σύνοδο ως ευκαιρία να ενισχύσει την επιρροή της σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο.
Με την εικόνα της προστάτιδας της Ορθοδοξίας, εξασφάλισε τη στήριξη του κλήρου και αποδυνάμωσε τους στρατιωτικούς εικονομάχους, οι οποίοι αποτελούσαν την ισχυρότερη απειλή για την εξουσία της.
Θρησκευτικά μέτρα και αναγέννηση της τέχνης
Η απόφαση της Συνόδου δεν έμεινε στα λόγια. Καθιερώθηκε ο κανόνας ότι κάθε Αγία Τράπεζα πρέπει να περιέχει λείψανα αγίων, ενώ οι εικονομάχοι κληρικοί απομακρύνονταν από τα αξιώματα και οι λαϊκοί αφορίζονταν.
Παράλληλα, η βυζαντινή τέχνη γνώρισε νέα άνθηση. Η εικονογραφία, εμπλουτισμένη θεολογικά, προσέφερε αριστουργήματα που έφτασαν μέχρι τις μέρες μας.
Η διαμάχη δεν τελειώνει εδώ
Παρότι η Σύνοδος της Νίκαιας ήταν σημαντικός σταθμός, δεν έβαλε οριστικό τέλος στην Εικονομαχία. Η σύγκρουση αναζωπυρώθηκε για περίπου μισό αιώνα ακόμη και έληξε οριστικά μόλις το 843. Ωστόσο, το 787 παραμένει η στιγμή που η πίστη, η τέχνη και η πολιτική συναντήθηκαν και χάραξαν τον δρόμο της Ορθοδοξίας.
Από την Αθήνα στην κορυφή του Βυζαντίου
Η Ειρήνη, μια νεαρή ορφανή από την Αθήνα, παντρεύτηκε το 769 τον διάδοχο του θρόνου, Λέοντα Δ’. Ο λόγος που την επέλεξαν παραμένει άγνωστος, αλλά η ομορφιά της και η καταγωγή της από περιοχή φιλική στους εικονολάτρες φαίνεται πως έπαιξαν ρόλο. Παρά τον φανατισμό του Λέοντα και του πατέρα του, Κωνσταντίνου Ε’, η Ειρήνη υποσχέθηκε πως θα τηρήσει την εικονομαχική πολιτική.
Όταν ο Λέων Δ’ πέθανε το 780 από φυματίωση, ο εννιάχρονος γιος τους, Κωνσταντίνος Στ’, ανέλαβε τυπικά την εξουσία, αλλά στην πράξη η Ειρήνη κυβέρνησε ως αντιβασίλισσα. Παρά τις αντιδράσεις του στρατού, φυλάκισε τους αδερφούς του Λέοντα σε μοναστήρι και εξουδετέρωσε κάθε αντίπαλο.
Η Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος και οι πρώτες αποτυχίες
Το 787 συγκάλεσε τη Σύνοδο της Νίκαιας, επιχειρώντας να δώσει οριστικό τέλος στην Εικονομαχία. Ωστόσο, οι αντιδράσεις υπήρξαν έντονες. Οι εικονομάχοι ένιωσαν ηττημένοι, ενώ οι εικονολάτρες θεωρούσαν ότι τα μέτρα ήταν ανεπαρκή. Η Ειρήνη απορροφήθηκε τόσο από την εσωτερική διαμάχη, που παραμέλησε τις εξωτερικές απειλές. Οι Σαρακηνοί και οι Άραβες προέλαυναν, και η ίδια κατέφυγε σε οικονομικά ανταλλάγματα για να εξασφαλίσει ειρήνη.
Όταν ο Κωνσταντίνος Στ’ ενηλικιώθηκε, ο στρατός απαίτησε να κυβερνήσει ο ίδιος. Η Ειρήνη αντέδρασε, εξόρισε τους συνωμότες και φυλάκισε τον γιο της. Όμως οι εξεγέρσεις συνεχίστηκαν και αναγκάστηκε να του παραδώσει την εξουσία.
Ο Κωνσταντίνος αποτυγχάνει και η Ειρήνη επιστρέφει
Η διακυβέρνηση του Κωνσταντίνου αποδείχθηκε αποτυχημένη. Μετά από στρατιωτική ήττα στη Βουλγαρία, ζήτησε τη βοήθεια της μητέρας του. Εκείνη επανήλθε δυναμικά. Όταν οι αδερφοί του Λέοντα Δ’ προσπάθησαν να την εξοντώσουν, αντέδρασε βάναυσα: τύφλωσε τον έναν, έκοψε τις γλώσσες των υπολοίπων και τους εξόρισε.
Η συνωμοσία που οδήγησε στη δολοφονία του γιου της
Το 793, η Ειρήνη έπεισε τον Κωνσταντίνο να χωρίσει τη γυναίκα του και να παντρευτεί την ερωμένη του, Θεοδότη, σπέρνοντας αντιδράσεις στον θρησκευόμενο λαό. Στη συνέχεια, φρόντισε να σαμποτάρει την εκστρατεία του εναντίον των Αράβων, παραπληροφορώντας τον για δήθεν αποχώρηση των εχθρών. Ο λαός τον θεώρησε δειλό και η φήμη του καταστράφηκε.
Τον Ιούλιο του 796, η Ειρήνη διέταξε τη σύλληψή του. Ο Κωνσταντίνος μεταφέρθηκε στο παλάτι, στην αίθουσα της Πορφύρας όπου είχε γεννηθεί. Εκεί, τυφλώθηκε με τέτοια αγριότητα που πέθανε λίγες μέρες αργότερα από αιμορραγία. Η Ειρήνη ήταν πλέον απόλυτη κυρίαρχος της αυτοκρατορίας.
Η πρόταση του Καρλομάγνου και η πτώση
Παρά τις προσπάθειες της Ειρήνης να κερδίσει τη συμπάθεια του λαού με φοροελαφρύνσεις, δεν κατάφερε να αποκαταστήσει τη φήμη της. Το 800, ο Πάπας Λέων Γ’ στέφει τον Καρλομάγνο Αυτοκράτορα των Ρωμαίων, σε μια κίνηση που ακύρωνε τη νομιμότητά της.
Ο Καρλομάγνος της πρότεινε γάμο, θέλοντας να ενώσει Ανατολή και Δύση. Η πρόταση αυτή, αν και δελεαστική πολιτικά, εξόργισε τον λαό που δεν δεχόταν έναν «βάρβαρο» ξένο ως ηγεμόνα. Όσο η Ειρήνη δεν απέρριπτε την πρόταση, η φήμη της συνέχιζε να καταρρέει.
Το 802, ο Νικηφόρος, πρώην υπουργός οικονομικών, κατέλαβε τον θρόνο. Η Ειρήνη εξορίστηκε στη Λέσβο, όπου πέθανε ένα χρόνο αργότερα, στις 9 Αυγούστου. Άφησε πίσω της μια αποδυναμωμένη αυτοκρατορία, με άδεια ταμεία και μειωμένη εδαφική κυριαρχία.