Η εορτή των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης τιμά δύο από τις πιο σημαντικές μορφές της χριστιανικής ιστορίας, οι οποίες με τις αποφάσεις και τις πράξεις τους άλλαξαν ριζικά τον ρου του κόσμου και της Εκκλησίας.
Πώς ένας αυτοκράτορας και η μητέρα του αγιοποιήθηκαν
Ο Κωνσταντίνος υπήρξε ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας που επέβαλε την ανεξιθρησκεία και στήριξε τον Χριστιανισμό, σε μια εποχή όπου οι χριστιανοί ήταν υπό διωγμό. Μεγάλωσε κοντά στον αυτοκράτορα Διοκλητιανό στη Νικομήδεια ως Χιλίαρχος, ενώ ο πατέρας του Κωνστάντιος υπηρετούσε στα ανάκτορα. Όταν ο Διοκλητιανός και ο Μαξιμιανός παραιτήθηκαν, ο Κωνστάντιος αναγνωρίστηκε ως Αύγουστος της Δύσης. Μετά τον θάνατό του, το 306, ο στρατός στήριξε τον Κωνσταντίνο ως νέο ηγέτη.
Ο Κωνσταντίνος κέρδισε τον τίτλο του Αυγούστου αφού νίκησε τον Μαξέντιο. Ο ιστορικός Ευσέβιος περιγράφει ότι πριν από τη μάχη προσευχήθηκε, και είδε στον ουρανό ένα σημείο: τον Σταυρό με την επιγραφή «ἐν τούτῳ νίκα». Βεβαιωμένος για τη θεϊκή υποστήριξη, προχώρησε στη μάχη και κατέκτησε τη νίκη.
Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης και η ανεξιθρησκεία
Με την επικράτησή του ως μονοκράτορας, ο Κωνσταντίνος μετέφερε την πρωτεύουσα από τη Ρώμη στον Βόσπορο, ιδρύοντας την Κωνσταντινούπολη. Ένα από τα πιο καθοριστικά του βήματα ήταν το Διάταγμα των Μεδιολάνων (313), με το οποίο έβαλε τέλος στους διωγμούς κατά των χριστιανών, ενώ υπογράφηκε με αφορμή τον γάμο της αδελφής του Κωνσταντίας με τον Λικίνιο.
Οι πρώτες έριδες μέσα στην Εκκλησία
Με την κυριαρχία του Χριστιανισμού, προέκυψαν έντονες διαφωνίες. Ο Άρειος διακήρυξε την ύπαρξη μόνο μίας φύσεως στον Χριστό, δημιουργώντας ρήγμα. Ο Κωνσταντίνος συγκαλεί την Α’ Οικουμενική Σύνοδο το 325 στη Νίκαια, η οποία απέρριψε τις διδασκαλίες του Αρείου.
Ωστόσο, ο Άρειος και οι υποστηρικτές του κατάφεραν να επηρεάσουν τον αυτοκράτορα, παρουσιάζοντας τις απόψεις τους ως σύμφωνες με την πίστη. Έτσι, το 327 ανακαλείται από την εξορία, και αποκαθίστανται οι επίσκοποι που τον στήριζαν. Η απόφαση αυτή συνάντησε την αντίσταση του Αγίου Αθανασίου και του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Αλέξανδρου, οι οποίοι δεν υπέκυψαν, ακόμη και υπό την απειλή καθαίρεσης.
Ακολούθησαν συνόδους, όπως στην Αντιόχεια το 330 και στην Τύρο το 335, που επέβαλαν την εξορία του Αγίου Ευσταθίου και του Αγίου Αθανασίου. Όταν ο τελευταίος ζήτησε να ακουστεί από τον Κωνσταντίνο και εκείνος αρχικά αρνήθηκε, του απάντησε: «Δικάσει Κύριος ἀνὰ μέσον ἐμοῦ καὶ σοῦ».
Ο αυτοκράτορας τελικά εξόρισε τον Αθανάσιο, χωρίς όμως να επικυρώσει την καθαίρεσή του, ούτε να ορίσει νέο επίσκοπο. Το ζήτημα του Αρείου έληξε από θεία παρέμβαση, όταν πέθανε φρικτά λίγο πριν την επίσημη αναγνώρισή του.
Η βάπτιση και οι τελευταίες μέρες του Κωνσταντίνου
Μολονότι λάτρευε τον Ήλιο, ο Κωνσταντίνος βαπτίστηκε Χριστιανός λίγο πριν πεθάνει. Κατά το μυστήριο είπε: «Νυν αληθεί λόγω μακάριον οιδ’ εμαυτόν, νυν της αθανάτου ζωής πεφάναι άξιον…». Από εκείνη τη στιγμή ως τον θάνατό του το 337, δεν φόρεσε ξανά βασιλικά ενδύματα. Εκοιμήθη την ημέρα της Πεντηκοστής, εννέα χρόνια μετά τον θάνατο της μητέρας του, σε ηλικία 63 ετών.
Η ζωή και το έργο της Αγίας Ελένης
Η Αγία Ελένη, μητέρα του Κωνσταντίνου, γεννήθηκε στη Βιθυνία τον 3ο αιώνα. Παντρεύτηκε τον Κωνστάντιο Χλωρό, με τον οποίο απέκτησε τον Κωνσταντίνο. Όταν ο Κωνστάντιος έγινε Καίσαρας, την χώρισε για να παντρευτεί την ανιψιά του Μαξιμιανού. Η Ελένη και ο γιος της τέθηκαν υπό επιτήρηση, μέχρι που ο Κωνστάντιος απέκτησε εξουσία στη Γαλατία, και οι χριστιανοί της περιοχής προστατεύτηκαν.
Όταν ο Κωνσταντίνος έγινε Καίσαρας το 306, έφερε την μητέρα του κοντά του. Όταν επικράτησε ως μονοκράτορας, την ανακήρυξε «Αυγούστα». Της απέδωσε τιμές, με στήλες, νομίσματα και μετονομασίες πόλεων, όπως το Δρέπανο σε Ελενόπολη.
Η αποστολή στους Αγίους Τόπους και η εύρεση του Τιμίου Σταυρού
Η Ελένη επισκέφθηκε την Ιερουσαλήμ το 326, όπου με θεϊκή καθοδήγηση και τη βοήθεια του Αγίου Κυριάκου αναζήτησε τον Τίμιο Σταυρό. Οι εργασίες εντοπίστηκαν σε σημείο όπου ευωδίαζε βασιλικός, ενώ στη θέση υπήρχε ο ναός της Αφροδίτης.
Τρεις σταυροί βρέθηκαν, όμως κανείς δεν ήξερε ποιος ήταν του Χριστού. Τότε, έφεραν μια βαριά άρρωστη γυναίκα, και με τη σκιά του Τιμίου Σταυρού θεραπεύθηκε. Έτσι, η Αγία παρέλαβε τον Σταυρό, και παρέδωσε μέρος του στον τοπικό Επίσκοπο.
Η ίδρυση ναών και η πορεία προς την Κωνσταντινούπολη
Η Αγία Ελένη ίδρυσε τον Ναό της Αναστάσεως, τον Ναό της Γεννήσεως στη Βηθλεέμ, και άλλους δύο ναούς στα Όρη της Ανάληψης και του Θαβώρ. Επιστρέφοντας πέρασε από την Κύπρο, όπου και εμφανίστηκε άγγελος που της ζήτησε να χτίσει ναό στο νησί, θεμελιώνοντάς τον με το Τίμιο Ξύλο.
Ένας από τους σταυρούς χάθηκε αλλά εντοπίστηκε στην κορυφή του Ολύμπου. Εκεί ιδρύθηκε η μονή του Σταυροβουνίου. Η Αγία επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου την υποδέχτηκαν ο Κωνσταντίνος και οι κάτοχοι των Ιερών Λειψάνων, μεταξύ αυτών και των τεσσάρων Ήλων του Σταυρού, δύο από τους οποίους μπήκαν στο στέμμα του αυτοκράτορα.
Η Αγία Ελένη εκοιμήθη το 328 ή 329 σε ηλικία περίπου 81 ετών. Μέχρι σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος του Τιμίου Ξύλου φυλάσσεται στην Ιερά Μονή Ξηροποτάμου στο Άγιο Όρος.